Meer dan ooit is er behoefte aan optimisme

Een koploper, recht tegen alle klippen op. Zo zou je Jan Rotmans, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit, best kunnen noemen. Als oprichter van Urgenda, Drift en de Gideonstribe  zet hij zich onvermoeibaar in voor een duurzame samenleving.. Maar hoe zet je door wanneer je op weerstand stuit? En hoe blijf je optimistisch terwijl de ijskappen smelten en we tegelijkertijd CO2 de lucht in blijven slingeren?

Je hebt er vaak alleen voor gestaan, wanneer je waarschuwde voor klimaatverandering. Hoe voelde dat?

‘Klopt. Zo’n vijfendertig jaar geleden waarschuwde ik er al voor, maar in die tijd wilde niemand het horen. De universiteit vond het onderwerp niet belangrijk genoeg en niemand zat op mijn verhaal te wachten. Ik werd zelfs aangespoord om andere onderzoeksvelden op te pakken. Uiteindelijk kwam er erkenning, maar toen ik twintig jaar geleden met de energietransitie begon, ging het weer precies hetzelfde. Ik zou ten onder gaan aan mijn eigen hype, kopten de kranten. Nou ja, gelukkig drong ook toen het belang van transities langzaam maar zeker tóch door. Nu richt ik me vooral op circulariteit en krijg ik weer van die kritische blikken en gaat het soms moeizaam. Ik kan er beter mee omgaan omdat ik gepokt en gemazeld ben. Toch bekruipt dat eenzame en wanhopige gevoel me soms nog steeds. Zo had ik gisteren een pittige discussie met enkele mensen op strategisch belangrijke plekken die denken dat het allemaal wel mee zal vallen. Heel vermoeiend.’

Waarom ga je toch door?

‘Ik ben een doorzetter en ik ben vrij dwars, dat zit in mijn aard. Op zich zou ik het anderen niet aanbevelen, je moet eigenlijk een soort bord voor je hoofd hebben. Om dwars tegen alle weerstand in tóch door te zetten. Het doet me een beetje denken aan pinguïns. Dat zijn zulke slimme, koppige beesten. Binnen zo’n eindeloze stoet pinguïns heb je er altijd eentje die er op een gegeven moment uitstapt. Dat is de koploper. Iedereen negeert hem en loopt gewoon door. Maar dan stapt er nog eentje uit de rij en nog eentje. Dat zijn de verbinders die de rest proberen mee te krijgen. Uiteindelijk komt de kantelaar die een nieuwe orde creëert, waarna de hele stoet een compleet nieuw pad inslaat. Natuurlijk hobbelen ze dan weer achter elkaar aan, maar ze hebben wél een toekomstbestendige route gevonden. Zo zouden wij mensen de duurzaamheidstransitie ook aan moeten pakken.’

Radicale ideeën omarmen, dus?

‘Zeker, ik probeer steeds weer dingen te agenderen waar de meeste mensen niet zo mee bezig zijn. Als je een vernieuwend idee hebt en mensen omarmen het zonder aarzelen, dan zou ik er toch nog eventjes over nadenken. Dan is het waarschijnlijk niet radicaal of vernieuwend genoeg. Vinden mensen het helemaal niks? Dan zou er wel eens wat in kunnen zitten. In die zin ben ik als die koploper onder de pinguïns. Je voelt je alleen, maar je zet door en je hervindt uiteindelijk weer de orde.’

Waarom is het zo belangrijk om het radicaal anders te doen?

‘We móeten nu wel. Al meer dan dertig jaar geleden waarschuwden wetenschappers voor stikstof en werd er gepleit voor maatregelen, maar het werd door brancheorganisaties en de gestaalde macht weggewuifd. Als we toen hadden ingegrepen, hadden we de transitie veel rustiger aan kunnen pakken. Nu moet het snel en radicaal en gaat het veel pijn doen. Toen we vijfentwintig jaar geleden begonnen met de energietransitie liepen er vijfhonderd experimenten, zeven transitiepaden en was er ongelooflijk veel geld en mankracht beschikbaar. Maar na vijf jaar greep de gevestigde orde in en kwam er een task force waarvan de president-directeur van Shell voorzitter werd. Binnen no-time werd onze hele aanpak om zeep geholpen. Vier jaar later trad kabinet Rutte 1 aan en werd het helemaal de nek omgedraaid. Wanneer het om transities gaat, zeg ik altijd: ‘Begin klein en radicaal. Ga zoeken, leren en experimenteren. Schaal stap voor stap op. Dan kom je ergens.’ Als je dat verzuimt te doen, dan moet je veel later in korte tijd extreem ingrijpen. In die fase zitten we nu.’

Wat heb je daarvan geleerd?

‘Dat alles draait om macht en belangen. Transities worden nooit inhoudelijk gedreven, daarom moet je goed bewapend zijn. Dat probeer ik jonge mensen nu ook te leren. Zelf was ik lange tijd alleen maar bezig met het proces en de inhoud. Ik was naïef en dan loop je tegen een muur op. Gelukkig is het allemaal niet voor niets geweest, want de manier waarop wij werkten is uiteindelijk deels overgenomen in het latere energie- en klimaatakkoord. Met een hoog poldergehalte, dat wel.’

Je bent op allerlei terreinen actief geweest. Waar werk je op dit moment aan?

‘Ik houd me veel bezig met biobased bouwen, samen met Gideons Building Transition Tribes. Ik probeer dat op de hoogste niveaus in Den Haag, bij het bedrijfsleven en bij de bouwers en boeren op de agenda te krijgen. Dat is nodig, want de bouw moet anders gaan bouwen en boeren hebben behoefte aan perspectief. Als je vijf procent van het landbouwareaal met biogewassen vult, dus vezels als hennep en vlas, dan kun je tien procent van de CO2-uitstoot uit de lucht halen. Dat is perspectiefrijk voor de bouw, de landbouw en de economie. Verder ben ik bezig om een kleine onderneming uit Eindhoven naar Rotterdam te halen, om daar de grootste circulaire zonnepanelenfabriek van Nederland te bouwen. Want tja, we hebben dan wel zonnepanelen, maar die gaan na maximaal twintig jaar door de vergruizer. Deze nieuwe zonnepanelen worden van biobrandstoffen gemaakt en zijn volledig recyclebaar. Bovendien zijn ze de helft lichter en hoeven we ze niet uit China te importeren, want ze worden gewoon in ons eigen land gemaakt.’

Dat is wel echt next level, dat duurzame producten ook nog eens circulair worden.

‘Inderdaad, die stap moeten we nu gaan maken. Op dit moment vernietigen we producten als zonnepanelen, windmolens, accu’s en mobieltjes na hun levensduur, zodat er een enorme afvalberg ontstaat. Daar waren we bij de ontwikkeling al voor gewaarschuwd, maar we waren toch blij dat we ze hadden. Want zo konden we verduurzamen. Nu moeten we verder gaan en de circulaire stap zetten. Die oude, lineaire economie moet echt op de schop. Met mijn initiatief Team Next willen we een circulaire campus creëren in Rotterdam, waar jonge mensen van het mbo en hbo worden opgeleid om circulaire onderdelen te ontwerpen en te maken. Bijvoorbeeld voor zonnepanelen, watergebruik, windmolens en gebouwen op water.’

Zo’n vijfentwintig jaar geleden heb je toch ook drijvende woningen en een drijvende boerderij ontwikkeld?

‘Op die boerderij was ik gisteren nog toevallig. Inmiddels hebben we een drijvend restaurant, een drijvend kantoorgebouw en er komt zelfs een drijvend bos. Het is ook logisch als je erover nadenkt. Wat doe je wanneer het water stijgt en de verzilting doordringt? Dan moet je met water gaan werken. Steeds meer mensen realiseren zich dat. Ze merken aan de hitte, de toenemende droogte en de overstromingen dat extremen de norm worden. Dat helpt bij de bewustwording, de attitudeverandering en uiteindelijk de gedragsverandering. Maar het helpt ook dat we er al mee aan de slag zijn gegaan en steeds meer kunnen laten zien. Afgelopen voorjaar nam ik een groep studenten mee door Rotterdam. We zagen groene daken, gebouwen op het water en dronken en biertje op een drijvend terras. De stad past zich aan de klimaatverandering aan en we kunnen ons door dit soort initiatieven voorstellen hoe de toekomst eruit zou kunnen zien.’

Veel lezers snappen de noodzaak, maar zijn soms eenzaam en zoekende. Hoe word je een verbinder en krijg je mensen mee?

‘Ik vraag mijn studenten altijd eerst: wat voor type veranderaar ben je eigenlijk? Ben je een koploper, een verbinder of een kantelaar? Of eerder een bouwer, sloper of volger? De meeste mensen lopen tegen muren op omdat ze in de verkeerde rol kruipen. Ten tweede moet je je realiseren dat je het nooit alleen kunt doen. Een koploper heeft verbinders nodig, net zoals een bouwer slopers nodig heeft. Werk dus in teams van twee of drie medestanders die complementaire eigenschappen hebben. En ten derde: wees slim. Ik ging er altijd met gestrekt been in en dat klinkt wel stoer, maar het is niet verstandig. Je roept veel weerstand op en dat slaat terug op jezelf. Doe het dus nooit alleen, maar zoek verbinding met anderen met complementaire eigenschappen. Zoek ook energie van buiten, want vaak zit je in je eigen bubbel rondjes te draaien.’

 

Wat voor effect kan een individu op zijn omgeving hebben?

‘Het indirecte effect van je handelen is vaak groter dan het directe effect. Kijk maar naar Urgenda. Door die klimaatzaak zeiden anderen: ‘Aha, wij kunnen ook iets doen!’ en zo verspreidde het zich als een lopend vuurtje. Je moet je dus realiseren dat je geen individu maar een intervidu bent, zoals filosoof Henk Oosterling stelt. Je bent onderdeel van netwerken, van ecosystemen en van gemeenschappen. Je hebt invloed op de kring om je heen en die mensen beïnvloeden weer mensen uit hun kringen. Zo ontstaan er kringen om kringen om kringen. Mensen onderschatten dat effect, ze denken dat ze alleen staan. Maar er zijn altijd medestanders om je heen met wie je in beweging kunt komen. Die universele kracht van miljoenen mensen die samen aan een betere wereld werken? Daar ligt de sleutel.’

Wat zou je zeggen tegen mensen als mijn zusje? Zij studeert milieukunde en wordt vaak verdrietig door wat er allemaal mis is met onze leefomgeving.

‘Soms zie ik studenten die helemaal vastzitten. Die hebben boeken moeten lezen van mensen die zeggen: ‘Het is al te laat, geef het maar op, we zijn onherroepelijk op weg naar zes graden opwarming’. Dan schrik ik. En vervolgens zeg ik: ‘Er is nog nooit een transitie gerealiseerd vanuit cynisme of pessimisme. Nog nooit.’ We maken het jonge mensen soms heel lastig. Meer dan ooit is er behoefte aan optimisme, aan een wenkend perspectief. We moeten laten zien wat er wél kan. Er zijn honderden, zo niet duizenden, activisten in Nederland die zich op allerlei terreinen inzetten. Of het nu plastic, energie of klimaat is. Overal zijn mensen in beweging. En dankzij alles wat we in gang hebben gezet, hebben we al een paar graden weten te vermijden. Dat moeten we niet vergeten.