Er schuilt een idealist in ons allemaal

In gesprek met Merlijn Twaalfhoven: componist en oprichter van The Turn Club

Kille klimaatcijfers in muziektonen vangen? Merlijn Twaalfhoven deed het, met zijn onheilspellend werk Four Drifting Seasons. Als componist reisde hij de wereld rond, om kinderen in vluchtelingenkampen kennis te laten maken met de verbindende kracht van muziek. En met The Turn Club gaat hij langs bij organisaties, waar hij professionals helpt om hun kunstenaarsvaardigheden aan te boren.

Waarom? Zodat ze leren anders te kijken en anders te doen. Want dat is broodnodig in een wereld die hunkert naar nieuwe idealen.

Je boek ‘Het is aan ons’ verscheen afgelopen najaar. Waarom koos je voor die titel?

Op het conservatorium merkte ik hoezeer de kunsten zijn losgeweekt van de rest van de samenleving. En dat leek me een groot misverstand. Natuurlijk is het fantastisch dat we mensen op een podium zetten die daar hard voor gestudeerd hebben, maar die kunstenaarsvaardigheden dragen we allemaal in ons. We hebben allemaal verbeeldingskracht en we zijn allemaal scheppende, dromende dieren. We vertellen verhalen, vormen gedachten en stellen ons dingen voor die er nog niet zijn. Dat is wat de mens is. Met dit boek wilde ik de grens overbruggen tussen de kunstwereld en de wereld van idealisten en veranderaars die de wereld beter willen maken. We snakken naar een krachtige visie en meer creativiteit bij het aanpakken van de grote problemen die er zijn. Kunstenaars kunnen daarbij helpen, maar het moet een gezamenlijke inspanning zijn.

 

Wanneer organisaties bezig zijn met duurzaamheid, doen ze dat vaak heel effectief. Programma’s, projecten, Excel-sheets en vinklijstjes enzo. Hoe creëer je ruimte om te spelen en uit te proberen?

Mensen zijn graag snel, precies en efficiënt, maar soms is het waardevoller om het even niet te weten. Als ik op reis ben en niet goed weet hoe het openbaar vervoer werkt, sta ik vaak een beetje te wachten en rond te kijken. Dat is een open houding, waarin je veel ziet en tot je neemt. Als je alles heel efficiënt van tevoren hebt uitgezocht en op je smartphone kunt terugvinden, gum je die tussenruimte uit. Er ontstaat haast en in haast mis je allerlei verbanden, betekenissen en relaties. Nu pleit ik er niet voor dat we met zijn allen overal te laat gaan komen, maar er is wél behoefte aan een speelveld. Een plek waar je mag zoeken en experimenteren en waar dingen mogen mislukken. Zo’n plek is zelfs pure noodzaak in een onzekere wereld waarin je niet altijd alles tot in de puntjes kunt organiseren. Zo ontwikkel je de speler in jezelf en zorg je ervoor dat die volwassen mag worden. Ook in je professionele leven.

 

Je gaat regelmatig bij organisaties op bezoek om ze die speelruimte te laten ontdekken. Stuit je wel eens op weerstand?

Ik was eens op een jaarlijkse bijeenkomst van regiomanagers, waarvan ik verwachtte dat het een ontspannen bedoening zou zijn. Maar op die bijeenkomst werd bepaald welke manager een positie door mocht schuiven, dus die mensen waren helemaal niet ontspannen. Toen we ze een muziekstuk wilden laten maken, bevroren ze volkomen: zó bang waren ze dat ze iets fout zouden doen. Voor mij was dat leerzaam, want ik realiseerde me dat we die onveiligheid als samenleving op veel plekken creëren. We moeten continu presteren, performen en scoren. In sommige bedrijven heerst een topsportcultuur, net als in de politiek. Dat voelt totaal niet veilig, in zo’n omgeving is geen ruimte om te twijfelen, te zoeken of kwetsbaar te zijn. Zo’n gebrek aan speelruimte werkt verlammend, dan schieten we in de kramp.

 

En dan kan het helpen als we onze kunstenaarsvaardigheden ontwikkelen?

Ja, daar zit de revolutie. Dan kan er een mentaliteitsverandering ontstaan. Ik geloof bijvoorbeeld dat we te makkelijk voorbijgaan aan het begrip schoonheid. Het helpt als we elke dag bewust iets moois registreren. Zo’n pure, kleine oefening kost je nauwelijks tijd, dus je kunt het makkelijk inbouwen. En als je je oog voor schoonheid traint, zie je dingen waar je anders aan voorbij was gegaan. Je ziet hoe mooi de wereld is en dat maakt dat je ervoor wilt zorgen. Schoonheid blijft een vorm van verbinding en ik geloof dat we die verbinding nodig hebben. Dat we ons verbonden voelen met de tijd, de ruimte en de mensen om ons heen en daardoor ons gevoel van vertrouwen kunnen versterken. Zo krijgt de speelruimte, een plek vrij van oordelen, ook weer kans. In veel organisaties weet je precies waarop je beoordeeld wordt, dus dan is het logisch dat je in de oordeelstand staat. Maar in een spelsituatie zonder doelpunten ben je vrij. Het is absurd dat mensen depressief worden omdat ze niet meekunnen in een wereld vol richtlijnen. Die druk kan zo verlammend zijn.

 

Ik moet opeens denken aan Four Drifting Seasons, het muziekstuk over klimaatverandering dat je voor de Verenigde Naties hebt gemaakt. Je wilde er de alarmerende klimaatcijfers mee voelbaar maken.

Ja, wat kun je als kunstenaar betekenen voor het grote verhaal van klimaatverandering? Het is een abstract gegeven. We praten over CO2-deeltjes in de lucht, maar we zien, voelen of proeven ze niet. Maar de kunst werkt met je zintuigen. Toen dacht ik aan de temperatuurstijgingen die al honderddertig jaar worden bijgehouden. Die zakelijke data wilde ik omzetten in klanken. In Four Drifting Seasons krijgt elk jaar anderhalve seconde muziek, waarin vier tonen worden gezongen en elke toon aan een seizoen is gekoppeld. Die tonen blijven lange tijd laag, tot ze steeds meer gaan klimmen en klimmen en de laatste jaren bijna door het dak schieten, zo schril en hoog worden ze. Dat is dus hoe klimaatverandering klinkt. Die interpretatie maak je als luisteraar overigens zelf. Ik wilde geen onheilspellend muziekstuk maken waarin emoties worden opgedrongen, alsof je naar een enge film kijkt. Ik wilde juist een ruimte creëren waarin je zelf je gevoelens kunt vormen en voelen om zo toegang te krijgen tot die abstracte cijfers. Via je zintuigen.

 

In een interview zei je dat steeds meer mensen uit de kast komen als idealist. Hoe belangrijk is het om je uit te spreken voor verandering?

Ik denk dat in iedereen een idealist schuilt. Iedereen heeft dromen of wil zorgen voor iets of iemand anders. Dat uit zich uiteraard in allerlei vormen. Van een klimaatactivist tot iemand die wil dat Nederland een bepaalde identiteit bewaart en daar een extreemrechtse demonstratie voor organiseert. Vergis je niet, ook daar zit een vorm van idealisme achter. Maar als je het geschreeuw op sociale media achterwege laat, dan denk ik dat we stiekem hetzelfde willen. Iedereen wil een betere wereld voor zijn kinderen, maar we zijn het niet gewend om te dromen en om die dromen uit te spreken. Terwijl dat zo hard nodig is om dichter bij elkaar te komen. We kunnen allemaal meebouwen aan een betere wereld, ook diegene die nu denkt dat we de grenzen moeten sluiten voor asielzoekers. Als we maar teruggaan naar wat ons bindt.

 

Welk lied staat voor jou symbool voor die betere wereld? En voor het duurzaamheidsideaal?

Een van onze belangrijkste opdrachten is dat we ons het grotere plaatje moeten voorstellen. Wegstappen uit de haast van het heden en stilstaan bij de wereld van morgen. Met ‘Your ancestor’ schreef Nynke Laverman een nummer dat precies over dat thema gaat. Het is een dystopisch lied, waarin ze zich tot haar toekomstige achterkleinkinderen richt en zegt: ‘Sorry, we hebben het verknald.’ Het voelt als een waarschuwing. Want hoe zou het zijn als je ter verantwoording werd geroepen? Wat deed jij toen we het tij nog konden keren? Heb je dan een goed verhaal of moet je toegeven dat je voor de makkelijke weg koos ten koste van latere generaties? Het is een ongemakkelijk nummer, want het legt de vinger precies op de zere plek. Maar daarom is het ook zo indringend.

Weet je, toen de smartphone kwam, hebben we ons gedrag razendsnel aangepast. De technologie kwam op ons pad en wij veranderden mee. Niet per se ten goede, overigens, want tegelijkertijd heeft die telefoon ervoor gezorgd dat we ons steeds meer van elkaar afsluiten. In de trein zit iedereen naar zijn beeldscherm te staren, niemand die nog een onverwachts praatje aanknoopt. Maar tegelijkertijd laat die enorm snelle verandering wel zien hoe wendbaar we als mens zijn. We kúnnen dus veranderen. Nynke zingt: ‘In the middle of the hustle you cannot really see’. Laten we met zijn allen onze ogen openen en écht om ons heen kijken. Zodat we de schoonheid van de wereld om ons heen zien. En begrijpen welke verantwoordelijkheid we moeten nemen om er samen voor te zorgen.

 

‘Moeten we ons niet wat meer hechten aan onze materialen? Dat vroeg ik me af toen ik mijn plastic afval laatst weer roemloos zag verdwijnen. Afval zou een nieuwe rol moeten krijgen. Waarom zetten we niet in elke wijk, dorp of stad een 3D-printer waarmee je plastic kan laten omsmelten tot iets nieuws? Ik zou mijn relatie met mijn zakje plastic folie best wat meer willen verdiepen en verlevendigen.’

 

‘De samenleving heeft soms wat weg van een olietanker die van richting moet veranderen. Een basisinkomen zou wat mij betreft een prachtige oplossing zijn voor al dat eindeloze repareren met subsidies, injecties en steunpakketten. Er zijn zoveel mensen die zich in willen zetten voor een nieuwe, duurzame wereld, maar daar niet in slagen omdat ze bestaanszekerheid missen. Als we mensen een basisgarantie geven, krijgen ze ook de kans om meer met idealistische dingen bezig te zijn.’

 

‘De urgentie is ontzettend hoog. En toch koloniseren we de toekomst en zuigen we de toekomst leeg. We maken een slaaf van toekomstige generaties, zodat wij ons leven niet hoeven aan te passen. Natuurlijk wordt er soms een veldje met zonnepanelen neergezet, maar tegelijkertijd worden er allerlei protestacties en petities opgezet zodat die panelen wegblijven van onze keurige woonwijken. Ik voel een enorme onrust omdat het zo langzaam gaat.’

 

Wat we van religie kunnen leren

In zijn boek betoogt Merlijn dat we een vorm van geloof missen. Alle religies zijn privé geworden en er is geen geloof dat we als samenleving samen beleven. Wat doen die religies zo goed? En wat kunnen we daarvan leren als we het duurzaamheidsideaal willen verspreiden?

• Markeer tijd en ruimte: al duizenden jaren bouwen religies tempels en kerken waar mensen met gedeelde overtuigingen samenkomen. Die mensen houden zich ook vast aan gedeelde rituelen, zoals een gebed voor het slapengaan. Dat soort markeringen van tijd en ruimte kunnen wij ook gebruiken voor ons duurzaamheidsideaal. De theaters zouden een rol kunnen spelen om het grote verhaal te vertellen en wij kunnen daar allemaal aan meebouwen. Bijvoorbeeld rondom een burgerberaad.
• Vind je houvast: religies draaien om boekwerken die ons houvast geven. Rondom duurzaamheid zijn er tal van mooie manifesten, zoals Earth Charter, maar we staan hier nog niet allemaal ondubbelzinnig achter. Natuurlijk hebben we ook een grondwet. Stel dat we ecocide daar in opnemen? Of dat we ons verplichten dat toekomstige generaties een stem krijgen? Dat zijn vormen van houvast, regels die we als samenleving vastleggen om daar vervolgens ook naar te gaan leven.
• Spreek je idealen uit: gelovige mensen dragen een kruisje of een keppeltje om hun geloof naar de buitenwereld uit te dragen. Kunnen ook wij uit de kast komen met onze idealen? Zoals Extinction Rebellion een symbool heeft waarmee ze laten zien achter welke overtuigingen ze staan? Uiteindelijk gaat het erom dat we het samen doen, dat we het collectieve omarmen en dat we dat laten zien. Zodat onze individuele idealen in vruchtbare bodem terechtkomen en uit kunnen groeien tot iets veel groters.
• Doe het samen: Een collectieve actie geeft vertrouwen. Waar kun je je bij aansluiten of welke club kun jij oprichten? Hoe kun je je zoektocht delen? Vorm mentorschappen, meester-gezelverbanden, betrek studenten en je buurvrouw. Discussieer, studeer en leer van elkaar. We zijn afhankelijk van vele kleine daden en moedige offers die samenhang krijgen.
• Vier je vooruitgang: Maak een ritueel. Wekelijks, jaarlijks of op bepaalde momenten, zodat je ziet dat je vordert, een nieuw niveau haalt of verandert en deel dit met andere. Het is zaak met passie en toewijding de verhalen te vertellen van al die moedige mensen die zich inzetten voor een betere wereld, de schoonheid te delen van alles wat er op het spel staat en de meest kwetsbare mensen, dieren of plekken een stem te geven.